قارچ‌ها هم غذا، هم درمان

از ابتدای خلقت بشر، گیاهان جزء تفکیک‌ناپذیر زندگی انسان‌ها به شمار آمده‌اند. انسان‌ها از گیاهان خوراکی برای تغذیه خود و دام‌های‌شان، از چوب تنه درختان جهت خانه‌سازی، ساختن سلاح و … و همچنین از گیاهان جهت درمان استفاده کرده‌اند. کاربرد گیاهان از منظر درمانی در کشورهای مختلف بخصوص کشور ما سابقه‌ی طولانی دارد، به طوری‌که بقراط به عنوان استاد پیشکسوت تاریخ طب، بخشی از اطلاعاتش در حوزه پزشکی را متأثر و برگرفته از دانش پزشکی مادها در غرب ایران می‌داند. اما امروزه کشورهای پیشرفته به اهمیت منابع طبیعی در درمان توجه بیشتری نشان می‌دهند. به‌طوری‌که اغلب مردم به علت آگاه‌شدن از زیان‌هایی که ممکن است داروهای شیمیایی و مصنوعی به همراه داشته باشد، ترجیح می‌دهند که به استفاده از منابع طبیعی دارویی روی ‌آورند، زیرا این منابع زیان کمتری را متوجه آنها می‌کند. درمان طبیعی علاوه بر‌ این ‌که بشر را از مخارج بیهوده و زیاد آسوده می‌سازد، او را از مصرف داروهای شیمیایی با عوارض مختلف تا حدود زیادی بی‌نیاز می‌کند. طی چند دهه اخیر، متخصصین درمان طبیعی منابع جدیدی علاوه بر گیاهان دارویی را با نام قارچ‌های دارویی جهت درمان و سنتز داروهای جدید مورد بررسی و تحقیق قرار داده و درمان‌های نوینی برای بیماری‌های صعب‌العلاج به جهان معرفی نموده‌اند. در این مقاله سعی داریم این منابع خوراکی و دارویی جدید را به خوانندگان معرفی نماییم.

تاریخچه قارچ‌های دارویی در جهان

قارچ‌ها از زمان‌های قدیم در چین، کره و ژاپن نه تنها به عنوان غذا بلکه به عنوان دارو مورد مصرف قرار ‌گرفته‌اند. ژاپنی‌ها به طور سنتی قارچ شتیاکه “Lentinus edodes” را گرامی داشته و از آن به عنوان اکسیر زندگی، تقویت‌کننده روح و جسم و درمان سرطان استفاده می‌کنند. در کشور چین مصرف خوراکی و دارویی قارچ‌ها به عنوان منبع غذایی سالم، تاریخی طولانی دارد. در حدود شش تا هفت هزار سال پیش چینی‌ها شروع به چیدن قارچ‌های خوراکی کردند. کتاب‌های چینی قدیمی و مدارک نشان می‌دهند که انسان‌ها خوردن قارچ را ۲۰۰۰ سال پیش شروع کردند. کتاب‌های طب سنتی چینی، ۳۵۶ نوع از داروها را که شامل بیش از ۱۰ گونه‌ی قارچ هستند، گزارش می‌کنند. در ایران، هند و مکزیک قارچ‌ها برای برگزاری مراسم مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. قارچ سوما یا “Homa” در ایران باستان و در میان ارامنه، مقدس و مورد پرستش بود و در مراسم مذهبی استفاده می‌شد. پزشکان و علمای قدیم مانند ابوریحان بیرونی، محمد‌ ابن زکریای رازی و ابوعلی سینا نیز از قارچ‌های دارویی در درمان تب، درد مفاصل، صرع، یرقان و از برخی قارچ‌های خوراکی ـ دارویی دیگر جهت تقویت معده، درمان خونریزی‌های داخلی و دفع انگل‌های معده استفاده می‌کردند. FAO سازمان خوار و بار جهانی و WHO سازمان بهداشت جهانی قصد دارند از منابع غذایی جدید که باید براساس طبیعت، تغذیه و سلامتی باشند، بهره‌برداری کنند. به لحاظ رژیم غذایی، قارچ‌های خوراکی دارای پروتئین فراوان، ویتامین، مواد معدنی، بیش از ۱۰۰ نوع اسید آمینه و دیگر ترکیبات فعال هستند. متخصصان تغذیه برای برنامه‌ی تهیه‌ی غذای قرن ۲۱ مفهوم جدید “Three-low and one-high level” را به معنی نمک، قند و چربی کم و پروتئین بالا انتخاب کرده‌اند. تردیدی وجود ندارد که قارچ‌‌های خوراکی اولین انتخاب برای برآورده شدن احتیاجات تغذیه‌ای در رژیم غذایی هستند.

خواص دارویی قارچ‌ها

دانشمندان در اواخر دهه ۱۹۲۰ به خاصیت درمانی قارچ‌های میکروسکوپی پی برده و از آن‌ها جهت استخراج آنتی‌بیوتیک استفاده کردند اما خواص درمانی قارچ‌های ماکروسکوپی تا اواخر قرن بیستم بر دانشمندان پوشیده باقی مانده بود، تا این‌که دانشمندان و پزشکان بعد از مشاهده خاصیت دارویی این قارچ‌ها که به صورت سنتی توسط مردم مصرف می‌شد، تصمیم به بررسی خواص این قارچ‌ها گرفتند. نکته مهمی که توجه دانشمندان را به خود جلب می‌کرد این بود که اغلب این قارچ‌ها تنها دارویی نبودند بلکه قارچ‌هایی بودند که به عنوان غذا یا در نوشیدنی‌ها نیز مورد مصرف قرار می‌گرفتند. در ادامه فعالیت دانشمندان، سرانجام خواص اعجاب‌انگیز قارچ‌ها کشف شد که از این خواص می‌توان به درمان انواع تومورها، کاهش کلسترول و قند خون، تقویت سیستم ایمنی، درمان هپاتیت و بیماری‌های تنفسی و … اشاره کرد.

قارچ‌هایی چون میتاکه، هریسیوم، قارچ دنبلانی، قارچ تکمه‌ای و … از مهم‌ترین قارچ‌های دارویی جهان محسوب می‌شوند که در قسمت بعد به اختصار به معرفی هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم. در ارتباط با قارچ‌های دارویی لازم است که بگوییم در طب سنتی چین از انواع قارچ‌های دارویی در درمان بسیاری از بیماری‌ها به شکل سنتی استفاده می‌شود. قارچ‌های دارویی دارای فوایدی مثل ایمنی، هموستازی، معالجه‌ی بیماری‌های مختلف و جلوگیری از رشد بیماری‌های خطرناکی مثل سرطان، سکته‌ی مغزی و آسیب‌های قلبی هستند. داروهای با منشاء قارچی مثل Penicillin، Griseofulvin، Ergot alkaloids و Cyclosporine و هم‌چنین داروهای ضد سرطان با منشاء قارچی مثل Krestin، Lentinan و Scizophyllan ترکیبات مشتق شده از قارچ‌ها هستند که برخی از آن‌ها قبل یا در طول شیمی‌درمانی به طور موثری اثرهای جانبی این درمان‌ها را کاهش و اثرهای درمانی شیمی‌درمانی را افزایش می‌دهند. قارچ‌های دارویی شامل انواعی از ترکیبات زیستی فعال مثل پلی‌ساکاریدها و پلی‌فنول‌ها هستند که این ترکیب‌ها به آنتی‌اکسیدانت، آنتی تومور و فعال‌کننده‌ی ایمنی مشهور هستند. هم‌اکنون آنتی‌اکسیدان‌ها به دلیل این‌که تخریب اکسیداتیو را کاهش می‌دهند مورد علاقه و توجه مردم قرار گرفته‌اند و همان‌طور‌که می‌دانیم تخریب اکسیداتیو در بسیاری از بیماری‌ها مثل بیماری آلزایمر، سرطان، دیابت و غیره نقش دارند. قارچ‌های دارویی مختلفی مثل Ganoderma، Inonutus، Phellinus وBoletus در کشورهای مختلف دنیا کشت می‌شوند. به طور مثال در کشور کره مرکز تحقیقاتیPhellinus وجود دارد که گونه‌های مختلف این قارچ‌ با خواص ضد سرطان به طور وسیعی کشت می‌کند و اندام باردهی قارچ به صورت دم کرده و یا مکمل‌های غذایی و همچنین میسلیوم قارچ به صورت کپسول‌هایی برای درمان بیماران سرطانی که به این مرکز مراجعه می‌کنند مورد استفاده قرار می‌گیرد و تاکنون بیماران بی‌شماری در این مرکز درمان شده و به زندگی ادامه عادی خود بازگشته‌اند.

معرفی قارچ‌های دارویی

1. قارچ کله میمونی با نام علمی “Hericium erinaceus”: این قارچ دارای پلی‌ساکارید‌ها، تری‌ترین‌ها، آدنوزین، ارگوسترول و آلکالوئیدهای مخصوصی است. از خواص دارویی این قارچ می‌توان به جلوگیری از رشد تومور، تقویت سیستم ایمنی، بهبود حرکات معده و روده، درمان بی‌خوابی، بازسازی سیستم نورونی و بهبود گردش خون اشاره کرد.
2. قارچ میتاکه با نام علمی “Grifola frondosa”: میتاکه کلمه‌ای ژاپنی و به معنای قارچ رقصان است. زیرا در قدیم هر کس این قارچ را می‌یافت، می‌توانست آن را با نقره معامله کند و به همین مناسبت به جشن و پایکوبی می‌پرداخت. از خواص این قارچ می‌توان به جلوگیری از رشد تومور، تقویت سیستم ایمنی، کاهش اثرات جانبی حاصل از شیمی‌درمانی، کاهش قند خون، جلوگیری از ابتلا به آنفولانزا و حذف ویروس اشاره کرد.
3. قارچ “Agaricus blazei”: قارچی خوراکی ـ دارویی است. این قارچ در درمان هموروئید،‌ یبوست و تورم دهان و لثه موثر است.
4. قارچ دنبلانی: قارچی خوراکی با نام محلی «کما» که دارای انواع ویتامین‌ها، مواد نشاسته‌ای، پروتئین، چربی، آب و املاحی چون سدیم، کلسیم، سیلیس، فسفر و … است. از این قارچ در درمان کم‌خونی، دفع کرم آسکاریس (انگل)، دل‌پیچه کودکان و تقویت بینایی استفاده می‌کنند.
5. قارچ تکمه‌ای با نام علمی “Agaricus bisporus”: قارچی که امروزه به وفور در بازار تولید و مصرف می‌شود. این قارچ با داشتن ویتامین B12 در درمان کم‌خونی موثر است. علاوه‌بر درمان کم‌خونی به علت داشتن نوعی قند در تقویت سیستم ایمنی و جلوگیری از رشد سلول‌های سرطانی، به علت داشتن آب فراوان در درمان سنگ کلیه موثر است و در نهایت با داشتن ماده‌ای به نام لیستسن باعث کاهش کلسترول در رگ‌های خونی می‌شود. لازم به ذکر است که خواص ذکر شده تنها با مداومت در مصرف قارچ حاصل می‌شود.
6. قارچ Phellinus: قارچی دارویی چند ساله و یکساله از گروه بازیدیومیستها متعلق به خانواده‌یHymenochaetaceae با خواص ضد سرطان، ضد اکسیدانت و ضد باکتری است و در نواحی گرمسیری گسترش زیادی دارد و در کشور ما نیز در حوزه‌ی هیرکانی روی درختان جنگلی به شکل پارازیت دیده می‌شود. Phellinus دارای گونه‌های زیادی است که خواص دارویی دارند و در طب سنتی کشورهای آسیایی مختلفی مثل چین، کره، ژاپن و حتی در کشور توسعه‌یافته‌ای مثل آمریکا استفاده می‌شوند. کشت این گروه از قارچ‌های دارویی در دنیا در بعضی از کشورها مثل چین، هند و کره به طور گسترده‌ای صورت می‌گیرد و برای درمان انواعی از بیماری‌ها به‌خصوص بیماری‌هایی مثل سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرد. چند گونه از Phellinus که در طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند را نام می‌بریم:

P.linteus در قسمت‌های گرمسیری آمریکا، آفریقا و در آسیا (کشورهای چین، کره و ژاپن) وجود دارد و به طور سنتی برای درمان آرتریت، تخریب کبد و سرطان مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین عصاره این قارچ به طور گسترده به عنوان مکمل‌های غذایی که برای سلامتی انسان مفید است به فروش می‌رسد.

P.igniatius برای درمان عفونت‌ها، دردهای گوارشی، سوزاک خونی در طب سنتی چین و به عنوان داروی مدر در طب سنتی ژاپن به کار می‌رود.

p.baumii در طب سنتی برای درمان انواع بیماری‌ها مثل دیابت، سرطان و مسمومیت به کار می‌رود و عصاره آن اثرات ضد سرطان دارد.

با توجه به اهمیت قارچ‌های دارویی ما نیز در دانشکده‌ی زیست‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با کمک استاد راهنمای خود، جناب آقای دکتر حسین ریاحی در حال انجام تحقیقی روی قارچ دارویی Phellinus هستیم و تاکنون به نتایجی رسیدیم که مختصر اطلاعاتی در مورد این قارچ و این تحقیق را به اطلاع شما می‌رسانیم:

طی آزمایشات و تحقیقات انجام شده روی Phellinus‌های ایران، ۵ گونه از این جنس از شمال ایران جمع‌آوری شد که نام‌های آن‌ها به شرح زیر است:

P.punctatus، P.conchatus، P.glosecence، P.pectinatus و یک گونه هم گونه‌ای جدید به شمار می‌رود شناسایی و نام‌گذاری آن تحت بررسی است.

در میان این گونه‌ها ۲ گونه برای خواص آنتی‌اکسیدانت و آنتی باکتریال بررسی شدند که هر دو گونه دارای اثرات قوی آنتی‌اکسیدانت و ضد باکتری بودند و ما برای کشت آن‌ها تلاش می‌کنیم تا شاید روزی در ایران هم مثل کشورهای دیگر دنیا برای درمان بیماری‌های مختلف از آن‌ها استفاده شود و فرهنگ استفاده از قارچ‌های دارویی در کشومان فراگیر شود.

اقتصاد و قارچ‌های دارویی

امروزه مردم استقبال بی‌نظیری در استفاده از محصولات (دارویی، خوراکی، آرایشی، بهداشتی) تهیه شده از قارچ‌های دارویی می‌کنند. محصولاتی چون قوه، چای، شکلات، شامپو و دیگر فرآورده‌های آرایشی ـ‌ بهداشتی چون خمیردندان و صابون‌های تهیه شده از این قارچ‌ها در بازار موجود است. شرکت‌های معتبر آرایشی ـ بهداشتی مثل شرکت فرانسوی ایوروشه (تولیدکننده لوازم آرایشی بهداشتی از مواد طبیعی) نیز به خواص قارچ‌های دارویی پی برده، به‌گونه‌ای که طی سال‌های اخیر از آن‌ها در محصولات خود استفاده می‌کند. آمار و نتایج حاصل از بررسی اقتصاد‌دانان نشان‌ داده است که تنها محصولات دارویی تهیه شده از یکی از قارچ‌های دارویی در سال ۱۹۹۵، ۴/۱۶۲۸۰ میلیون دلار در سراسر جهان به فروش رسیده است. این تخمین در سال ۲۰۰۳، رقمی معادل ۵/۲ بیلیون برآورد شده که رقمی قابل‌ملاحظه است. این ارقام نشان دهنده افزایش روزافزون تمایل بشر به استفاده از منابع طبیعی در درمان است.

نتیجه‌گیری

قارچ‌های دارویی دارای مواد موثر، متنوع و با فعالیت‌های درمانی ـ بیولوژیکی زیادی هستند. دکتر شیوان چن، رییس مرکز تحقیقات جراحی در انستیتو پژوهشی بلکن در کالیفرنیا معتقد است که قارچ‌ها غنی از مواد ضد سرطان هستند. او می‌گوید: «قارچ‌ها دارای ترکیباتی هستند که کمک می‌کنند سلول‌های سیستم ایمنی بدن در وضیت هوشیار و آماده قرار گرفته، در نتیجه در برابر بیماری تجهیز ‌شوند.» وی در ادامه تصریح می‌کند: «سلول‌های قارچ مکانیسم‌هایی دارند که می‌توانند سلول‌های سرطانی سینه و پروستات را نابود کنند، قارچ‌ها علاوه بر ایمن‌سازی بدن در حفاظت از چشم‌ها، پوست، کبد، کلیه‌ها و مغز استخوان نیز نقش قابل‌توجهی دارند.»

با توجه به ارزان بودن و سهولت دسترسی به قارچ‌ها، این منابع می‌توانند به عنوان داروهای طبیعی و بدون عوارض جانبی توسط مردم تهیه و در درمان بیماری‌ها مصرف شوند.

در پایان توصیه می‌شود که قارچ‌ها فقط به صورت پخته مصرف شوند، زیرا قارچ‌ها آلوده به موادی هستند که فقط در اثر پختن از بین می‌روند، اما قارچ‌هایی که در واحدهای صنعتی تولید می‌شوند را می‌توان بدون هیچ مشکلی پس از تمیزکردن استفاده نمود.